CANGAN TUI THEIH DING MIPAWL
01.*Cangantu le Ngan Ding Thu*
Cangan dingin manhlap lo a tha ih, pumpelh zin a um ve lo thung.Thil
tha ti ding hin tlai lutuk simaw, tuan lutuk simaw a poimawh bik lo.
Khawvelih cangan thiam hminthang Bernerd Shaw khal kum (93) a si hnu
lawngah a cabu ngan mi a suak nan cangan thiam hminthang le mi hlawhtling a
si thotho. Curuangah thil tha tuahnak ah kan dam sungah hin a tikcu aiin’ a
tak ih tuah’ hi a poimawh sawn.
Ngan ding thu cu ngaihsaknak le hawlnak a um hin a ra hersuak theu.
Ngan ding a um cun ngan caknak le phurnak in a dung a thlun theu. Thil
mamawh nei mi cun a amawh mi cu a hawl ih a ngaihven vekin cangantu khalin
ca ngan ding cu a hawl ih, a hawlsuah mi thu le hla tha pawl cu a haisuak
thei fang a si. Ngan ding thu ra irhsuahnak bik cu hmuh le theih mi ihsin
a si. Asinan hmuh le theih mi bangaw khal sehla cangan mi lo cun ngan ding
an thei cuang lo ih,ca ngan mi thotho hin ngan ding cu an thei cingcing.
Ca ngan mi lo cun ngan ding thu an ngaihtuah lemlo ih, cangan mi cun ca
ngan ding cu an hawl in an ngaihven ih an suangtuah in an ngaihtuah
ringring ih, an ngan tum dan le an ngan san thinlung ih a langfiang tikah
an ngan duh dan kalhmang vek ciah in fiang tha takin an ngansuak theu a si.
Ca ngan ding hawlnak hmun cu khuiah maw? “Hringnun ah” hawl ding a
si. Hringnun cu ‘ Ni tinih milai um dan le nunphung’ hi a si. Mi pakhat
hrangah a dam sungih a thil hmuh le theih, a mizia, thinlung put dan, a
thil ton mi ziangkim hmuahhmuah cu a ‘hringnun’ a si. Milai nitin nun ah
hin theih ding, ton ding, hmuh ding rel cawk lo khop in a tam ruangah
hringnun ah hin a ngaihven le a hawlsuak paih hrangah cun ngan ding thula
cu tam fe a um ding.
Mai hmuh le theih mi rori rinsan ih thu ngan cu a fir in a fiang tha duh
cuang. Curuangah ca ngan mi cun nasa takin an ngan ding thu le hla cu an
hliakhlai in an zingzoi ta theu. Cun, mai hmuh le theih fiang mi thu ngan
cu thu le hla tha phuah suah theinak bul le hram a rak si fawn. A tlangpi
thu in, “ Cangan mi in ca ngan a tum cun ngan ding thu cu hringnun ah a
hawl ih, a duhzawng cu a thinlung ih a langfiang ciah hnuah,a ngan duh dan
kalhmang vek ciah in a ngan suak theu a si.
02. *Ca Ngan Hi*tha ti ding hin tlai lutuk simaw, tuan lutuk simaw a poimawh bik lo.
Khawvelih cangan thiam hminthang Bernerd Shaw khal kum (93) a si hnu
lawngah a cabu ngan mi a suak nan cangan thiam hminthang le mi hlawhtling a
si thotho. Curuangah thil tha tuahnak ah kan dam sungah hin a tikcu aiin’ a
tak ih tuah’ hi a poimawh sawn.
Ngan ding thu cu ngaihsaknak le hawlnak a um hin a ra hersuak theu.
Ngan ding a um cun ngan caknak le phurnak in a dung a thlun theu. Thil
mamawh nei mi cun a amawh mi cu a hawl ih a ngaihven vekin cangantu khalin
ca ngan ding cu a hawl ih, a hawlsuah mi thu le hla tha pawl cu a haisuak
thei fang a si. Ngan ding thu ra irhsuahnak bik cu hmuh le theih mi ihsin
a si. Asinan hmuh le theih mi bangaw khal sehla cangan mi lo cun ngan ding
an thei cuang lo ih,ca ngan mi thotho hin ngan ding cu an thei cingcing.
Ca ngan mi lo cun ngan ding thu an ngaihtuah lemlo ih, cangan mi cun ca
ngan ding cu an hawl in an ngaihven ih an suangtuah in an ngaihtuah
ringring ih, an ngan tum dan le an ngan san thinlung ih a langfiang tikah
an ngan duh dan kalhmang vek ciah in fiang tha takin an ngansuak theu a si.
Ca ngan ding hawlnak hmun cu khuiah maw? “Hringnun ah” hawl ding a
si. Hringnun cu ‘ Ni tinih milai um dan le nunphung’ hi a si. Mi pakhat
hrangah a dam sungih a thil hmuh le theih, a mizia, thinlung put dan, a
thil ton mi ziangkim hmuahhmuah cu a ‘hringnun’ a si. Milai nitin nun ah
hin theih ding, ton ding, hmuh ding rel cawk lo khop in a tam ruangah
hringnun ah hin a ngaihven le a hawlsuak paih hrangah cun ngan ding thula
cu tam fe a um ding.
Mai hmuh le theih mi rori rinsan ih thu ngan cu a fir in a fiang tha duh
cuang. Curuangah ca ngan mi cun nasa takin an ngan ding thu le hla cu an
hliakhlai in an zingzoi ta theu. Cun, mai hmuh le theih fiang mi thu ngan
cu thu le hla tha phuah suah theinak bul le hram a rak si fawn. A tlangpi
thu in, “ Cangan mi in ca ngan a tum cun ngan ding thu cu hringnun ah a
hawl ih, a duhzawng cu a thinlung ih a langfiang ciah hnuah,a ngan duh dan
kalhmang vek ciah in a ngan suak theu a si.
Ca ngan hi inn sak vek a si. Kan inn saknak ding hmun le kan inn
mamawh dan izirin a ruangam ding thinlung ih duan hmaisak phot a tul. Cu
mi hnuah kan sak dan ding tak design tuah ih a saknak ding hmanrua dap
khawm a tul leh. A ruang kan zing phot ih cu mi hnuah pindan, sangka,
tukverh le thil dangdang tuah in luah tlakin kan tuah theu. A ruangam le a
ruang zing dik khal sehla kan hmanraw neih mi in a daih lo le kan thil
hman a that lo ahcun inn tha le mawi kan dinsuak thei lo ding. Hmanraw tha
tak nei khal sehla, kan inn design a dik lo simaw, kan hmanrua pawl cu a
hmannak ding dik takih hman dan le remkhawm dan kan thiam si lo ahcun inn
mawi le nuam ah kan suah fawn lo ding.
Cuvekin ziangvekih hmanraw tha khal kol sehla a hman dan le mawi
takih remkhawm dan kan thiam si lo ahcun siar tlakin kan suah dah lo ding.
Curuangah a rualrem lonak lai tirual ih tuaihnum le siar tlak ih tuah le
ceimawi that hi cangantu pawl ih hna le tuanvo a si rori. Cangan hi a hram
tan that a poimawh. A hram ah a sungmuril hailang hmaisat a tul. Culawngah
casiartu a hip dingih siar an cak nohnoh ding.
Ca kan nganih harsatnak thu kan ngan ah cun an harsatnak thu a kian veten
titawp cih ding a si. Cu lo ahcun an tong leh ding kan hngak ih an fehnak
ah kan thlun ih, an lamah tang in hreipi ih cek tumtu cu mawtaw ih cil that
hial kan duh lai ih, an hung nomsal cun an harsatnak thu kan ngaihtuahpi
paih nawn lo. Ca nganah hin a siartui’ ngaihtuah pehzom ding thu khek thiam
ding a si ih, ngansak thluh lo ding. A siartui’ mitthlam ih cambang dingih
> ngan thiam a poimawh. Mitthlam ih hmuhsak le langfiang ding ih fiang takih
ngan ding. Culawngah a mawi in ca ngan dan tha a tling ding. Nuthlawi aiin
a fala sawn ih, fala aiin a tleirawl ih tleirawl aiin a tuaino sawn ti
vekin. Ca ngan tikih thil tha lam kan rel asile hmin mawi, thil se lam
asile hmin se lam deuh sak ding a si. Lal Lawm in lungawi takih thu a rel
cun a theitu pawl in ti lungawi thluh ti vekin.
1) A ngaidan a bukaw tawk(balance) maw?
2) A thu ngan a ciangin a fiang tawk(clarity) maw?
3) Tawi, fel le kim tak(precision) a si maw?
4) A thu le tongkam hman a luang tha(flow & euphony) maw?
5) A thu laklawnawk dan a tha maw, a kawkalhaw(logic) maw ti pawl cik
6) A thu phuahsuah mi cu thudik le thutak maw thulawilo men ha?
7) A thurel le relsuahnak tongkam a cawihaw tawk maw?
8) Luan tuk ih thu uarnak tongkam a um maw?
9) Thu herhhai le cuangtlai a um maw?
10) A sullam ngaimawh ding le theih hawi theih tongkam a um maw?
11) Tongfang ngan kom dan(word combination)Cafang tum(capita letter)
le cacang cawlh ngan dan(punctuation) pawl a hmannak ding dik takah a
hmang maw?
12. A thu luan dan le cacang(paragraph) remkhawm dan a rualrem in a
ngaizawn um maw? ti pawl hi sir tin le kil tin ih zoh a tul. Cangantu hi dan naranin kan mit
ihsi lawngih thil kan thlir ruangah kan rel tum tak rel ngah ah kan ngai
ih kan ngan mi cu dik le mawi, fel le fiah in kan thei fawn. Curuangah
thungan tha, mawi, siar tlak le tlan tham, hlawkpi tlak remsuah cu cangantu
pawlih hna a si.
Uarnak le thil um dan langfiangtertu (emotion & emphatic word) telh
tengteng ding.Ttn. “Thang Pum cu tikua ah tidai a khai ih rul a hmu,a tih
dukd**i* ih, a tih *lutuk* ih* tolphir* in a tlan ciamco,tivekin. Kan
thungan mi hi a siartu in an mitthlam ah an cuangter thei cih ding a si.
A dik dan le a si dan vek ciah ih cipciar takih ngan ding(using
details to add realism). Thudik cu thuphan thuah ruk in khuh khal sehla
hailangtu le phorhsuaktu an um theu. Curuangah dik takih ngan a poimawh
bik. Leh lam hrangih thudik ,leh lam hrangih thu huatthlala thu ngan cu a
fel ciah lo. Kan thu ngan mi hi thudik tluansuak(universal truth) in kan
ngan ding a si. A siartu ding mi malte hrang lawngih thudik si loin taknak
nei le ziangtik lai khalih belhciah dawl a si ding a si. Mipa cu minu tong
vekin kan tongter ding a si lo ih, patar cu nauhak tong vekin kan tongter
fawn lo pei. Cuihhleiah pupa thurosiah thawi kalhaw ih ngan ding a si lo.
Pipu nun le thangthar nun kan ngan tik khalah kan pi le pu pawl kha fala le
tangval ca kuataw theu vekih kan rel cun a dik lo ding. Cuvekin tui sunah
Tahan ih um mi fala le tlangval tlakkai in,ni tin cahmang kan khawhter ih
lo kan fehter cun a dik lo hle ding.
Cangan hi ngantu le siartu lakih titinak a si ruangah casiartu in
cangantu awrawl le awphawi an theih theinak dingah vei tam tak siar suaksal
in casiartu pawlih theih ol dingin tongkam tha le dik, tongkam thlum le
mawi thei bikih ngan tum ding a si.
Cangantu cun ni tin a thar hawl suah ih, peipun ih, belhsah ringring
a tul. Curuangah cangantu si ding cun tawpin tai um lo ih siar ringring a
tul. Mi ngan cia mi siar tam phot ih cuisin tong thiam cian le thiam that a
tul. Tong kan thiam cian ih kan thiam that lo ahcun kan ca ngannak tongkam
khal a mawi thei ngaingai lo ding. Curuangah Chin tong ih ngan mi cabu a
tam thei bik ih siar ih an ngan mi thu ihsin tongkam thlum le mawi hminsin
ih cangannak ih hman cih ding.
Cangantu cun ni tin ih kan hman theu mi le neih cia mi tong(natural
language) hman aam ding. Cuihleiah Chin tong dik hman dan le remkhawm dan
tha takih ngan mi cabu(Chin Grammar & Composition) siar tam a hlawkin a
tangkai zet ding. Kan tong dik tak hnawl ih lakluh tong(adopted or borrowed
word) uar tuk ding a si lo.
Casiartu ding pawlih theihthiam thei ding zawngih ngan thiam(target
is audience & related community). Casiartu ding pawlih dinhmun thlir phah
ih ca ngan thiam lolen an siar paih lo pang ding. An siar paih lo ahcun
kan ca ngan mi thu cu tha zet khal sehla sul le lam a nei lo. Cun, kan ca
ngan mi ngunngaih loin kan namnuai pang theu ih, kan ca ngan mi a tluang in
siar a nuam thei theu lo.
Thiam le kauhter ciamco(elaborate) kan tum ruangah kan hmuitin(goal)
mi kan hngilh pang theu. Uar tuk a um thei. Fimkhur a tul. Cun, mi dangih
ngan cia mi thu ( intellectual property) lak asile mai ngan vekih rel ai
cun, tulaiah cun cabu ron tam hi an uar sawn. Mi ti dan zir loin kan um
thei cio lo. Mi ngan mi mai ngan vekih canter(*plagiarism*)hi pinu ih TumA dik dan le a si dan vek ciah ih cipciar takih ngan ding(using
details to add realism). Thudik cu thuphan thuah ruk in khuh khal sehla
hailangtu le phorhsuaktu an um theu. Curuangah dik takih ngan a poimawh
bik. Leh lam hrangih thudik ,leh lam hrangih thu huatthlala thu ngan cu a
fel ciah lo. Kan thu ngan mi hi thudik tluansuak(universal truth) in kan
ngan ding a si. A siartu ding mi malte hrang lawngih thudik si loin taknak
nei le ziangtik lai khalih belhciah dawl a si ding a si. Mipa cu minu tong
vekin kan tongter ding a si lo ih, patar cu nauhak tong vekin kan tongter
fawn lo pei. Cuihhleiah pupa thurosiah thawi kalhaw ih ngan ding a si lo.
Pipu nun le thangthar nun kan ngan tik khalah kan pi le pu pawl kha fala le
tangval ca kuataw theu vekih kan rel cun a dik lo ding. Cuvekin tui sunah
Tahan ih um mi fala le tlangval tlakkai in,ni tin cahmang kan khawhter ih
lo kan fehter cun a dik lo hle ding.
Cangan hi ngantu le siartu lakih titinak a si ruangah casiartu in
cangantu awrawl le awphawi an theih theinak dingah vei tam tak siar suaksal
in casiartu pawlih theih ol dingin tongkam tha le dik, tongkam thlum le
mawi thei bikih ngan tum ding a si.
Cangantu cun ni tin a thar hawl suah ih, peipun ih, belhsah ringring
a tul. Curuangah cangantu si ding cun tawpin tai um lo ih siar ringring a
tul. Mi ngan cia mi siar tam phot ih cuisin tong thiam cian le thiam that a
tul. Tong kan thiam cian ih kan thiam that lo ahcun kan ca ngannak tongkam
khal a mawi thei ngaingai lo ding. Curuangah Chin tong ih ngan mi cabu a
tam thei bik ih siar ih an ngan mi thu ihsin tongkam thlum le mawi hminsin
ih cangannak ih hman cih ding.
Cangantu cun ni tin ih kan hman theu mi le neih cia mi tong(natural
language) hman aam ding. Cuihleiah Chin tong dik hman dan le remkhawm dan
tha takih ngan mi cabu(Chin Grammar & Composition) siar tam a hlawkin a
tangkai zet ding. Kan tong dik tak hnawl ih lakluh tong(adopted or borrowed
word) uar tuk ding a si lo.
Casiartu ding pawlih theihthiam thei ding zawngih ngan thiam(target
is audience & related community). Casiartu ding pawlih dinhmun thlir phah
ih ca ngan thiam lolen an siar paih lo pang ding. An siar paih lo ahcun
kan ca ngan mi thu cu tha zet khal sehla sul le lam a nei lo. Cun, kan ca
ngan mi ngunngaih loin kan namnuai pang theu ih, kan ca ngan mi a tluang in
siar a nuam thei theu lo.
Thiam le kauhter ciamco(elaborate) kan tum ruangah kan hmuitin(goal)
mi kan hngilh pang theu. Uar tuk a um thei. Fimkhur a tul. Cun, mi dangih
ngan cia mi thu ( intellectual property) lak asile mai ngan vekih rel ai
cun, tulaiah cun cabu ron tam hi an uar sawn. Mi ti dan zir loin kan um
Sing ih mawi le thatnak kha ka mawi le thatnak si hmang a tivek kha a si
ih*,‘ mi hmui ka hmui’* ti nun a si ruangah mi mawl le bengvar lo pawl ti dan a
si. Mi ti dan zohthim thiam hi mithiam pawl tidan a si sawn. Mi ti dan
kan rel ah hin an ti dan vek cekci ih rel kher cu a tul lo.
Kan tehton mi le theihnak ihsin a komsuah dan, a remkhawm dan, a
hailang dan, a bunremawk dan, a sinak dik takih phosuah dan thiam sehla cu
kan thu ngan mi cu thu tha le belhcian dawl kan mamawh mi tak thuhla
phorhsuak ngahtu kan si ding nan…
Comments
Post a Comment