THE FIRST OF CHIN LITERATURE CONFERENCE

MEDIA (JOURNALISM)

Timtuahtu : Salai C.lian

Thuhmai hruai

Ahmaisabik ah hitivek Chin Calai Khawmpi ih mifim, mithiam le rinsan mipawl hmaiah Media sungih Journalism thusimtheinak inpetu kan Pathian hmin ka thangthat. Calai lam ahhin cabu ngan zo mi cu ka nei hrih lo nan, a siar lam in karak lut hnelhnonak cu Thuthangca ca siarnak in a si. Cun miphun pakhat bengvarnak hrang le thansonak hrangih hriamhrei pakhat a si ve mi, journalist kan tul bik mi le thansonak hrang karbak pakhat a si tiih ka hmuh fiang ruangah hi lamzin ka hrilnak a si.

Tuitum ahhin Media timi simfiang tum rero hman nungna simcem theih lo tluk ih kau a si ruangah Media sungih Journalism le kan miphun dinhmun timi kan ruat tlang sawn ding. Cumi hrangah ka rawk timlam ve ih, kan thulu le kan hmuitin mi ngai teh kheng ngah  na hen thei kei maw! Media ih kauhzia, a tlunah simcem theih lo tluk in a kau tin ka tarlang zo nan, Journalism timi khal cu media vek thotho a si sunnivu ruat khawm hmansehla a cem thei ding ka zum lo. Hruaitu pawl ih in duhsak mi Journalism cu sunnivu heng rero hman ningla a cem thei lo ding ruangah keimai thinlung i kuai neh zettu journalist thu kan theih bancin tawk hailang kan tum ding.

Journalism ih sullam

Journalsim ih sullam hi relfiah le simfiang a harzet ih kan Chin tongten kan sim a si le thuthang timi le Cangan dan phundangdang (literary style) khi a khihhmuh. Cumi sungah phunthum in thlir a theih. Hmin thawn tarlangnak (Noun)

Thuthangca (newspapers), magzazines, awthannak thuthang (Broadcasting news on radio) le zuknung thuthang (television) pawl tla an si.

Pop Journalism

Thuthangca hi a phunphun a um ih, kannih mipi pawl cun ziangvek journal le thuthang khal bangrep in kan rak ruat theu. Kan Chin tongih kan neih mi Journal pawl ahcun kan tarlang ding mipawl tawkfang nawn kan rak hmuh zo dingih hleiah kan siar rero zo ko ding nan ziangvek phun pawl a si ti cu fianglo tampi kan um ding ti ka zum. a hnuaiih kan tarlang mipawl hi Pop Journalism tiah an ko. Cupawl tla cu Pursumnak thuthang (the news paper business), Leitlun thuthang (the news parper word), canamnak(the press), carial suahnak media (the print media) pawl tla an si.

Tican le sullam bangaw nan tongfang dangdang (Synonyms Journalism)

Tican le sullam cu bangaw ko nan tongfang dangdang mi thinlung kaiawk dingin simaw, acozah tih um ruangih tongfang dang hman mi simaw, thu pakhat zamrangzet ih theihter kan duh mi tuanthu, thuthang nem (features) pawl cu Synonyms tiih kawh a si.

Journalism simfiangnak

Journalsim  timi hi kan simfiang tum tikah a tlunih tarlang vekin tongfang pakhat hmangih fumkhawm in, simfiangnak ding karak hawl rero nan kan tongin ziangvek ciah in kan ko dingih, ziangvek tongkam kan hmang ding timi hi tuini tiang ka ruahsuak thei lo mi a si. Curuangah Journalism timi khaikhawmtu dingin kan sim a si le media pakhat carial suah ding a si lo le mipi vantlang hmuh dingih hailangtu pawl  tin kan sim le a sualtuk lem lo ding tin ka ruat. Media thansonak hrang nasa zet ih hliakhlainak a tuah rerotupawl tla an si thotho. Cuvek thotho in casuah ding hrangih a remtu, a cekfeltu pawl, hmailam can ih thil ra thleng dingmi tarlangtu pawl le tui thilcang mi mipi hnenah  thuhla an ei nak ding hrang a tuahtu pawl tla an si.

Santhuanthu sungih News (Journalsim)sulhnu thlirsalnak

Leilungtlun mipi pawl ih Thuthang timi kan rak fianghlan deuh ahcun China ram khawlipi Pekiing ah thingpar ih ngan mi acozah cun an rak suah dah ih, an thuthang pawl cu Rom acozah hnentiang a rak thleng tin hliakhlaitu pawl cun an sim. Himi sanlai khalah a hleice in mipi pawl ih tul mi tlaksam mi pawl cu tarlang a si ih hleiah Rom khawpi ih Tek ih thlak that mi thutiang an than. Tawkfang kum 1571 hrawngah Italay ram, Venues khawpi ah acozah cun weekly thuthang an run suah hnelhno ih Gazzetta sumpai pia khat thawn rak zuar a si. Cutin kum 1615 hrawngah Germany pawl cun canamnak cet an tuah suak ih, Germay le Kum 1622 England ram pawl ah kartin suak thuthang an hun nei ve. Kum 1677 hrawng ahcun England ramlawng siloin ramdang pawl khal ah thuthang an run nei vivo ih, an thuthang pawl cu lakphak dawr pawl ah an zuar. A siartu pawl khal in an theih mi le an siar mipawl cu an ret ui-eek men lo ih, an rualpi pawl cu an sim sawng vivo. A netnak ahcun lakphak dawr cu thuthang ngahnak hmunpi ah a rung cangta.

Kum 1558-1603 hrawng Elizabeth ih England rampi a rak uk lai ah Thuthangca cu an rak nei zo nan, zalennak an neih taktak lo ruangah an hlawhtling thei lo. Kum 90 hrawngah Benjamin Harris khal cun a ti theitawk in a tuah, asinan acozah tlaksamnak a tarlang ruangah kaihhrem a tong. Asinan kum 5 hnulam cun zalennak an run pe leh. Harris thawnginn ihsin a ra suah veten American ah avai leh ih lakphak dawr tuah phah in thuthangca cu thlatin suak a tuahsal. Himi san lai hi American pawl khal rundamnak an co pek hrawng a si ih, zumtu pawl an hremnak pawl a suah tikah acozah cun suah an siang lo lala. Asinan a sulhnu cu mino tampi in an run cawng.

 Kum 1704 hrawng Buston khawlipi ah John Campbell cun thuthangca pakhat a run suahsal. Teimak thlak in an zuar tikah thuthang siartu pawl khal a nini in an pung vivo. Cutin casiartu an tam rualrual in thuthangca khal a pung vivo ih, mipi pawl ih tulsam mipawl ziangkim cu thuthang pawl ihsin an rak thei ih, anmai va hliakhlai tul nawn loin umhmun in ziangkim an rak thei thei.

Cun John Cambell ih thuthangca cu American ram ah kum 15 hrawng a fehpi hnu, kum 1719 hrawngah William Brooker timi pa cun The Boston Gazette timi thuthangca a suah thok ve. Thuthangca hmunhnih in a um thlang tikah khat le khat cu zoih thuthang ca sawn a cak ding timi zuamawknak cun an thinlung ah nasa zetin hna a `uan. Cutikah thuthang `ha`ha an neih theinak dingah tin, mipi pawl in ziangmi thuthang kan ngan asile kan thuthangca an siar paih sawn ding timi ruahsannak thawn acozah lamih harsatnak thuthup pawl khal an cawih, phorhsuak `heu. Caan tawkfang hnu cun acozah lam khal an beng a var vivo ih cui thuthangca cu an kaihrem leh. Karlak harsatnak le buainak phunphun an thleng.

Kum 1775 American pawl, British sal sung ihsin zalennak lamzin zawh in an sual lai ahhin American rampum ah thuthangca 37 a rak um zo. Cumi lak ihsin 23 cu Tapung pawl ih suahmi a si ih, 7 cu acozah lamih neihmi, cun 7 lam cu thuthang maimai suahtu pawl tla an si. American pawl zalennak an sualsuak hnu kum 1776 hrawngah cun dindaan hrampi pawl an rem rero thok. Thuthang latu pawl cun ram hruaitu `henkhat an thuthangca thawn fakselnak a phunphun in an tuah rero. ~henkhat mipi pawl ih an tuarnak a phunphun pawl khal cu an thuthang ca sungah an taarlang. An thuthang ca pawl cun mipi thinlung sungah hna nasa takih a `uan tikah thuthang ca pawl cu menmen sawling ih ngainep a theih nawn lo ih, thuthangca ih `uanvo neitu `henkhat pawl tla cu ram hruaitu tiangah an suak. Tikcu caan tawkfang nawn a liam hnu cun thuthangca pawl cu domi Party ah an cang ih kilkip in dotu an nei thlang. Harsatnak phunphun rak pahtlangtu an si tikah an tuah`uannak zalam pawl ah hlawhtlinnak an hmu vivo. Cutin ram uktu mitampi pawl khalin thuthang ca ih `hathnem zia, a `hatnak a phunphun pawl an run hmusuak vivo. Cutin Thuthang ca (News) timi hi Biaknak lam in siseh, Ramkhelnak lam in siseh, kaihruaiawknak lam in siseh hriamhrei `habik a si tin mifim pawl in an run hmusuak .

Thuthang phunziat a um?

Thuthang phunziat a um tiih kan vun ti tik ah kan Chinmi mitampi ruahnak ahcun phun dangdang a um ding tiih ruahnak neitu kan um khal le kan tam lemlo ding. Thuthang timi sungah phun hnih a um. Cumipawl cu Thuthang Hak (Hard News) le Thuthang Nem (Soft News) pawl tla an si.

Thuthang Hak (Hard News)

Ziangvek thuthang kan ngan khal a si le a hmaisabik ih kan ruah a tul mi cu thuhmaihruai (catluan hmaisabik) le ngandan (Lead & body) hi kan ruahthat a tul zet. Catluan hmaisabik ih a thupit le a tul hleicenak cu Thuthang Hak pawl ah a si. Ziangah tile Thuthang Hak pawl cu atu rori ih mipi pawl lo theih lo ih thei tengteng dingih kan than mipawl a si. Tahthimnak ah Linghnin a ra thelng ding, Ti a lik ding adt..hi can ahhin Hard News thuthang ngan dan pawl hman a si. Hard News pawl kan ngan tik ih kan theih tul bik mi le a thupi hleice mi cu mipi pawl in thuthang an siar tikah catluan hmaisabik an siar ihsin an thinlung sungah nasa zet in hna a tuan ih, a hnuailam ca pawl tiang siar theh duhnak tiang thinlung neihter ding khi a si. Ziangah tile poi mawh taktak pawl thannak ih hman a si tik ah a hnuailam an siar paih nawn lo a si le an hrangah harsatnak a phunphun a thleng thei. Curuangah Thuthang Hak pawl kan ngan a si le a hmaisabik ah ziangmi thupi kan tuah ding, a catluan hmaisabik ah ziangvek in kan ngan a si le mipi kan neh ding timi nasa zet ih kan ruah a tul.

Thuthang Nem (Soft-News or Feature)

Thuthang Nem timi cu zamrangzet le a tulzet ih mipi theihter tul mi thuthang a si lo tik ah veikhat an siarnak ihsin ziangkim an theih theh ding hi a tul ciamco lo. Ziangah tile cui thuthang pawl cu an man tikah nuamnai ten khal an siar theisal ruangah a si. Asinan hi thuthang pawl ahcun thuhla cangmi ziangkim cipciar zet ih tarlang a tul ve thung. Cumi pawl kimcangzet ih a tarlang theinak ding ahcun Who, What, Where, When, Why, How ti ih kihhmuh mi pawl famkim zetin a kim ding a si. Thuthang latu cun thilziangkim cangmi mipi pawl ih thusuhnak a let theh theinak ding ahcun a tlunih tarlang mipawl hi kimcang zet ih a theih/neih a tul. Thuthanglatu dinhmun ih tonteh a nei zotu mitampi pawl ih kan thuthang in hmual a nei maw? Kimcang mi a si taktak maw timi cu an thuthang an kuat hlanah W/H thusuhnak paruk thawn khaikhawmnak an tuah ta ringring.

Culawng a si hrih lo Thuthang latu asilo le thuthang a ngantu pakhat cun W/H tlunah “So What” Ziangtin a rung cang bet timi mipi pawl anmah le anmah thusuhnak tuah aw ih, an buaihnukhno ding ko in a thu cu a thawt ih mipi pawl ih an ei a tul. Thuthang latu asilo le cangantu pakhat cun a cangan mi par ah mipi pawl ih thusuhnak an tuah aw thei lo a si ahcun cui a ca ngan mi cu a hlawhtling lo tinak a si. Cumi pawl hailang thluh ding cun cangantu pawl in kan ngan mi thuhnu le thuhma thawn pehpar aw mi thuhla(context) le  a dunglam ih um mi thu(background )pawl kimcang zet ih mipi pawl ih an  fiangnak ding kan coihsuaksak a tul.

Journalist ih tuanvo

Journalist timi cu leitlun khaw kilkip ih um mi ramhmuahhmuah ih hnatuan lakah a thupi zet mi hnatuan pakhat a si ve. Asinan Journalist pawl cu a ram le a ukawknak zir in an danglam cio. Ram tampi ahcun an thuthang suahnak an carialnak pawl cu acozah ih neih mi le bulpak neih mi a um. Ziangvek a va si khal le Journalist pakhat ih a tuanvo cu a kiangkap a mipi pawl ih dinhmun phorhsuaktu dingah le lamzin dik ih an fehsuak theinak ding tiang lamzin kihhmuh ding cu a tuanvo tumpi a si. A khaikhawm ih kan sim a si le mipi pawl bengvar dingih tuah le lamzin dik khihhmuh ding a si. Asinan Journalist pawl cun hnatuan tampi an tuansuak theinak ding “an thazang pi cu mipi an si. Cuvek thotho in mipi pawl ih thazang khal journalist pawl”an si.

Asile Journalist pakhat ih hnatuan cu ziangmibik a si ding? Jousnalist pakhat ih tuanvo cu thudik thansuak, acozah le mipi karlak pehtlaihnak tuah sak, mipi pawl hnenih thansonak thuthang phunphun than, mipi pawl fimthiamnak pek, mipi pawl nuamawkter le mipi pawl ih pursumnak kilhimsak pawl tla an si. Ziangvek thuthang kan va ngan khal a si le Journalist pakhat cun bangrannak, zatrepnak, fumfenak le tuanvo laknak lo theih lo ih a tuah dingmi a si. Tahthimnak ah ramkhelnak lektu Party pawl cun hrilawknak hrang thu an sim tikah Journalist pakhat cun a thlun tengteng tul mi a si. Asinan khai a thlun mi Party cu langsar deuh le, tannak langih a tarlang a si ahcun cui journalist cu a ti sual tinak si. Cuvek thotho in sukso fehnak hrang sumpai thawn simaw, thliri thawn simaw an kawh tik khalah thuhla a ngan tikah  a dik ih ngan suak tu a si a tul.

Editor tuanvo

Kan Chinmi cabu le mitampi ih kan thlun theu ringring mi Editor zofeltu tiih kan lek theu hi a thazet, harsazet ih raklet mi tla a si ding nan, Journalist lam ih thlir tik ah tha ka ti ciah lo. Ziangruangah tile kannih Chinmi pawl ih kan rak theih dan tam sawn ah Editor zohfeltu timi ih hnatuan cu kan cangan mi zohfel dingfang tiih a ruat tu kan  zaten kan si lo nan mitam sawn cun kan ruat. Khatlam ih ruah tik ah mawhthluk ding ciamco khal a si lem lo. Ziangah tile mawhthluk ding khop ngai in harsatnak kan tong lo ih, cunah a si ding ka zum. A taktak ih kan sim a si le Sa, Ne, Zin timi sungah calai lam tawkfang nawn a lut in ka thei. Harsatnak kan tongtaktak sehla ziangkim tuanvo a latu ding cu Editor  hi an si. Editor in huaisenzet in hna a tuan thei a si le a kuthnuai journalist khal in huaizet in a tuan ngam ding. Kan Calai pawl a thanso ding cun Editor pawl nan parah tampi a thum aw. Casuah le hlon theinak cu nan kut sungah a um ringirng.

Mipi le Journalsit

Mipi le Journalist tin thupi ka tarlang tik ah nan mang a bang tla si men thei. Ka hmuitin mi sawn cu mipi pawl in Journalist pawl ih kan thazang an sizia le Journalist pawl ih zalennak malte tal in theihpi thei cila ti hi duhthusam a si. Mipi tampi cun ziangkim tarlang mipawl hi mualpho awk ternak ah kan ruat. U Kyaw Zi Yah (ဦးေက်ာ္ေဇယ်) cun, “Mi pakhat mualphoternak timi cu theihtheih fahran ih awkam hman le cangan pawl khi a si” a ti. Himi thuthawn a tlunah Journalist pakhat ih tuanvo bangrannak thawn a khaikhawm  a tul. Burma News International ih Media kutkaih (Media Ethic) cabu sungah mipakhat ih sualnak cu a malbik mi pahnih ih thathnemnak anrak nei a si ahcun ngan suah a theih tin a tarlang. Asinan hivek dinhmun taktak kan thlen tik ahcun fumfe zet ih tannak(evidence) kan neih ve a tul. Hivek thotho in Chin Media Network ih daan a neih mi cahmai 5 (11) nak ahcun acozah lam thawn buainak a nei ih thuhla felfai hrih lo mi cu zo deuh a mawh ih, zo deuh a dik ti ngan a siang lo. Cumi ih sullam cu buainak mi a pek thei ruangah ngan hnak in, ngan lo lam thazang mi a pe sawn ti a fiang thei. Hi zawnte hi mipi pawl ih kan theih cio ding ka beisei.

Tlangkhawmnak

Atlunah Journalsim ih mizia, a sullam, simfiangnak pawl kan tuah rero nan, kan beng deng tiang cu a lut lo men thei. Pupa pawl ih hnavihnak an rak tivek hrawng khi a si ding ka zum. Kan Chinmi dinhmun ah Journal suah hi a harsazet ih rei dam khal a har. Atlunah santhuanthu ih Thuthang an suah lai ih an tonteh mi zohthim tikah tui kan dinhmun cu kan zia um tuk kan tang thei tuk lai. Cuvek ih a thangso mi kan si theinak dingah Mipi le Journalist kan tangtlang thiam a tul. Khatlam ah mipi pawl khalin Journalist pawl ih ramri kan theih thiampi a tul. Editor pawl khal in ziangtluk in kan tuanvo a tum ih, ziangvek dinhmun ah ka um ti a theih a tul. Cutin maih tuanvo thei in le mipi pawl ih thinlung laih dengkek thei dingih kan tuan a si le mipi pawl  casiarnak lamzin ah paihnak le phurnak  nei in an  ei thaw dingih kan ram, kan miphun khal tu hnakin kan thangso vivo ding.

Sirhsan mipawl

Harcup 2009, p. 3.

"What is journalism?".americanpressinstitute.org. Retrieved 28 July 2014.

Ref http://www.merriam-webster.com/dictionary/journalism

“Basic Story Structure” Prporting and Writing News A Basic Handbook

By : Peter Eng and Jeff Hodson. The Indochina Media Memorial Foundation 2001

Media lawkah hma a chi chiah me su hlin (မီဒီယာေလာကေျခခ်မည္ဆုိလွွ်င္) , p. 21

Chin Midia Network Media Kutkaih, 2014, cahmai 5

သတင္းမီဒီယာက်င့္၀တ္ (ျမန္မာႏုိင္ငံစာနယ္ဇင္းေကာင္စီ (ယာယီ)) ၂၀၁၄၊ ေမလ (၃) ရက္